کشور ایران یکی از کشورهای هنرپرور است که در زمینه‌های مختلف آثار جالب توجهی را ارائه می‌دهد. یکی از این هنرها که آوازه آن از سطح کشور فراتر رفته و افراد زیادی را از نقاط مختلف دنیا مجذوب خود کرده است، هنر فرش ایرانی است. نقوش فرش ایرانی آن‌قدر باسلیقه و ظرافت در سطح فرش چیده شده‌اند که بیننده از دیدن منظره آن احساس لذت خواهد کرد. با توجه به اهمیت این هنر، ما در این مقاله تصمیم گرفتیم به انواع نقوش در فرش ایرانی و معرفی اسامی نقوش ایرانی بپردازیم.
آشنایی با انواع طرح و نقشه در فرش ایرانی
فرش‌های ایرانی از لحاظ نقش و نگار طیف متنوعی را دربر می‌گیرند، به گونه‌ای که می‌توانند با سلایق مختلف همپوشانی داشته باشند. در ادامه به معرفی انواع نقوش در فرش ایرانی می‌پردازیم. البته قبل از آن به صورت مختصر تاریخچه فرش ایرانی را از نظر می‌گذرانیم.
تاریخچه فرش ایرانی
در سال ۱۹۴۹ یک قطعه فرش در یک منطقه مرزی از مغولستان کشف شد که به عنوان پازیریک نامگذاری شد. از آن‌جایی که نقوش حاشیه فرش و قسمت مرکزی آن بسیار شبیه به طرح‌ها و نقوش دوره هخامنشی و همچنین اشیا کشف شده در لرستان بود، برخی از کارشناسان مبدأ این فرش را متعلق به ایران دانستند. علاوه بر این، در قسمتی از سالنامه چینی سوئی‌سو به قالی ایرانی قبل از انقراض حکومت ساسانی اشاره شده است. بر همین اساس می‌توان دوره ساسانی را از دوره‌هایی دانست که در آن هنر فرش و قالی‌بافی رایج بوده است.
با تسلط اعراب به ایران به هنر فرش و قالی‌بافی کمتر توجه شد و از این رو هنر فرش‌بافی کم‌رنگ شد. این رکود ادامه داشت تا زمانی که خلفای عباسی و اموی روی کار آمدند. آن‌ها کاخ‌های خود را با فرش‌های ایرانی مزین می‌کردند و همین امر سبب رونق فرش ایرانی برای بار دیگر شد. با روی کار آمدن حکومت‌های مختلف در ایران نماد و انواع نقوش در فرش ایرانی اجرا می‌شد و طرح‌های خاصی جای خود را به طرح‌های دیگری می‌داد. در دوره صفوی شاهکارهایی در زمینه فرش ارائه شد و از همین زمان بود که صادرات فرش به کشورهای اروپایی صورت گرفت. به همین ترتیب با گذشت زمان این هنر به رشد و پیشرفت بیشتری دست یافت.
نقش درخت در فرش ایرانی
یکی از معروفترین و زیباترین طرح‌ها در فرش ایرانی، طرح و نقش درخت است. طرح درخت با این که با برخی طرح‌های دیگر شباهت‌هایی دارد اما از تفاوت‌های منحصربفرد و خاصی هم برخوردار است. در فرش‌های نقوش درختی، تصویر درخت در فرش نقش محوری دارد. برای طراحی فرش‌های درختی از تصویر درختان مختلفی استفاده می‌شود که هر کدام از آن‌ها نشان‌دهنده مفهوم خاصی هستند.
اندازه درختان در فرش‌های ایرانی یکسان نیست و از نظر اندازه و شکل با هم تفاوت‌هایی دارند. برخی از طرح‌های درخت دارای شاخه، برگ و میوه هستند و برخی دیگر از آن‌ها ساده‌تر بوده و میوه‌ای ندارند. برخی از درختان در گلدان قرار گرفته‌اند و برخی دیگر از آن‌ها گلدانی ندارند. در برخی از فرش‌ها شاهد چند درخت هستیم در حالی که در فرش‌های دیگر یک درخت بیشتر وجود ندارد.
انواع و اسامی نقوش درختی فرش
نقش درخت در فرش به انواع مختلفی تقسیم می‌شود که هر کدام آن‌ها اسامی خاص خود را دارند. اسامی نقوش ایرانی با طرح درخت عبارتند از: طرح درختی سرودار، طرح درختی گلدانی، طرح درختی ترنجدار، طرح درختی آبنما، طرح درختی جانوری و طرح درختی محرابی.
طرح درختی سرودار
همان‌طور که از اسم این نوع فرش مشخص است عنصر اصلی آن را درخت سرو تشکیل می‌دهد. طراحی این نوع فرش اغلب توسط طراحان کرمانی و بختیاری انجام می‌شود.
طرح درختی گلدانی
در فرش‌هایی با طرح گلدان، گلدان‌هایی با شکل‌ها و اندازه‌های مختلف دیده می‌شوند. گلدان‌ها به صورت مختلفی چون گلدان‌های بزرگ، گلدان‌های کوچک، گلدان‌های پر گل، چند گلدان در کنار هم و … وجود دارند.
طرح درختی ترنجدار
طرح دیگر مربوط به طرح درختی ترنجدار است که در آن‌ها لچک و ترنج در متن فرش قرار دارد. در این طرح‌ها لچک و ترنج یا در داخل کادر یا در خارج از آن وجود دارند.
طرح درختی آبنما
طرح درختی آبنما شامل شاخه‌هایی پر از گل و برگ است به طوری که تمامی متن فرش را پوشانده‌اند. این نقوش آن قدر وسیع و گسترده هستند که گاهی حاشیه‌ای برای آن‌ها دیده نمی‌شود. در برخی از نمونه‌های این نوع فرش تصاویری بیانگر آب و جویبار دیده می‌شود.
طرح درختی جانوری
در طرح درختی جانوری، شاخه‌ها و برگ‌های بسیار انبوه برای درختان طراحی می‌شود. از آن جایی که در اطراف این نوع طرح تصویر جانورانی چون آهو، شیر، پلنگ و مرغ دیده می‌شود به آن طرح درختی جانوری گفته می‌شود.
طرح درختی محرابی
در این نوع طرح یک طاق محرابی وجود دارد که در زیر آن تصویر درختان مختلف دیده می‌شود. از جمله درختانی که در زیر طاق محرابی وجود دارند می‌توان به درخت سرو، کاج و بید مجنون اشاره کرد.
نقوش جانوری در فرش ایرانی
نقوش جانوری در فرش ایرانی با الهام از طبیعت طراحی و اجرا شده است و نشان از معنایی اسطوره‌ای دارند. از جمله نقوش فرش ایرانی با طرح‌های جانوری می‌توان به نقوش شکارگاه، فرش طرح اسلیمی، فرش طرح افشان، فرش طرح بته‌ای، نقوش اقتباسی در فرش، فرش طرح ترکمن، فرش طرح خشتی، فرش طح محرابی، فرش طرح هندسی و فرش طرح تلفیقی اشاره کرد.
نقوش شکارگاه
موضوع اصلی نقوش شکارگاه نمایش تصاویر مربوط به شکار و شکارگاه است. در این نقوش معمولا حیوانات در حال شکار طراحی شده‌اند. گاهی برخی از ویژگی‌هایی که در طرح‌های درختی دیده می‌شود در طرح‌های شکارگاه هم وجود دارند. مثلا در طرح‌های شکارگاه می‌توان شکارگاه درختی، شکارگاه قابی، شکارگاه ترنجدار و شکارگاه سراسری را دید.
فرش طرح اسلیمی
نقش اصلی این نوع فرش‌ها مربوط به شاخه‌های دورانی در میان برگ‌ها است. طرح‌های اسلیمی انواع فراوانی دارند که معروفترین آن‌ها، اسلیمی دهن اژدر است. در طرح اسلیمی دهن اژدر انتهای هر شاخه به دو قسمت متقارن تقسیم می‌شود که به مانند فک اژدها به نظر می‌رسد. ساقه این شاخه‌ها با جوانه‌هایی مزین شده است که اغلب آن‌ها اسلیم نامیده می‌شوند.
فرش طرح افشان
در این نوع طرح فرش، شاخه، برگ و گل‌ها به صورت پراکنده طراحی شده‌اند و بین آن‌ها پیوستگی وجود ندارد. به دلیل همین ناپیوستگی و غیرمرتبط بودن اجزا، این طرح را افشان نام نهاده‌اند. با این حال، در طول زمان تغییر و تنوع زیادی در این نوع فرش‌ها به وجود آمده است و طرح‌هایی چون افشان اسلیمی، افشان شکسته، افشان گل‌اناری، افشان حیوان‌دار، افشان ترنجدار و … از آن نشأت گرفته است.
فرش طرح بته ای
در فرش های طرح بته‌ای در واقع نقوش بته، تجریدیافته درخت سرو می‌باشد. بته های سرکج در نقوش فرش ایرانی که به بته جقه مشهور هستند با اندازه‌ها و شکل‌های مختلف دیده می‌شوند. از معروفترین این نوع طرح‌ها می توان به طرح بته جقه، بته ترمه، بته شاخ گوزن، بته خرقه ای، بته سرابندی، بته قلمکار اصفهان، بته کردستانی یا هشت بته، هشت گل، بته سنندج، بته لچک ترنج، بته میرشکسته، بته افشاری، بته بادامی و بته بازوبندی اشاره کرد.
نقوش اقتباسی در فرش
این نوع فرش‌ها همان طور که از نام آن‌ها مشخص است اقتباسی از فرش‌های نقاط دیگر است. فرش‌های اقتباسی بسیار شبیه به فرش‌های مناطق مرزی ایرانی، کشورهای همسایه و حتی برخی دیگر از کشورها هستند. طرح‌های قفقازی و گوبلنی از این گونه طرح‌ها به شمار می‌آیند.
فرش طرح ترکمن
نقوش این گونه فرش‌ها از لحاظ هندسی و شکل خطوط هم ردیف با نقوش ایلی و مردم کوچ‌نشین است که این گونه طرح‌ها را معمولا به صورت ذهنی و بدون نقشه می‌بافند. از جمله اسامی نقوش ایرانی فرش ترکمن می‌توان به طرح ترکمنی قاب یمونی، ترکمنی غزال گز، ترکمنی آخال، ترکمنی شانه‌ای، ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجینی و ترکمنی قاشقی اشاره کرد.
فرش طرح خشتی
متن فرش طرح خشتی را قاب‌ها یا بخش‌هایی تشکیل می‌دهند که با نظمی زیبا در کنار هم جای گرفته‌اند. هر کدام از این قاب‌ها با گل و برگ‌های مختلف مزین شده‌اند. از دسته‌های فرعی این نوع قاب‌ها می‌توان به قابی اسلیمی و قابی قرآنی کرمانی یا ستونی اشاره کرد.
فرش طرح محرابی
فرش‌های طرح محرابی با الهام از محراب نماز و تزیینات مرتبط با آن طراحی شده‌اند. در قدیم از این نوع طرح‌ها برای قالیچه‌هایی به کار می‌بردند که به عنوان سجاده مورد استفاده قرار می‌گرفت. از همین رو، آن‌ها به سجاده یا جانماز معروف بوده‌اند. اسامی نقوش ایرانی در فرش‌های محرابی به انواع مختلفی چون محرابی درختی، محرابی گلدانی، محرابی ستون‌دار و محرابی قندیل‌دار تقسیم می‌شوند.
فرش طرح هندسی
همان‌طور که از نام این فرش مشخص است، نقش و نگارهای آن به صورت اشکال هندسی و خطوط زاویه‌دار هستند. از معروفترین طرح‌های این دسته می‌توان به هندسی ترنجدار، هندسی لچک ترنج، هندسی بندی قابی، هندسی محرمات، هندسی کف ساده، هندسی ستاره، هندسی خطائی، هندسی جوشقانی و هندسی خاتم شیرازی اشاره کرد.
فرش طرح تلفیقی
طرح‌های این نوع فرش‌ها در طول زمان و با تلفیق نقش‌ها و طرح‌های مختلف به وجود آمده است. از جمله نقوش فرش ایرانی نوع تلفیقی می‌توان به طرح‌های تلفیقی هندسی، تلفیقی لچک و ترنج، تلفیقی دسته گلی و تلفیقی گل فرنگ اشاره کرد.
دیدگاهتان را بنویسید